Normativa su carte e scrittori di carte

Rotari

224. La ‘manomissione’

243. De cartola falsa. Si quis cartolam falsam scripserit aut quodlibet membranum, manus ei incidatur.



Liutprando 22

Si mulier res suas consentiente viro suo, aut communiter venundare voluerit, ipse qui emere vult, vel illi qui vindunt, faciant noditiam ad duos vel tres parentes ipsius mulieris, qui propinquiores sunt. Et si in presentia de ipsis parentibus suis mulier illa violentias aliquas se dixerit pati, non sit stabilem quod vindederit. Nam si in presentia parentuum suorum vel iudici, qui in loco fuerit, violentias se pati non reclamaverit, nisi volontate sua ipsas res se dixerit venundare, tunc ab illo diae omni tempore, quod vindederit, stabile deveat permanere, ita tamen, ut ipsi parentes, qui inter fuerent, aut iudex in cartola ipsa manum ponant. Et si contegerit casus, ut ille maritus moriatur, et ad alium ambolaverit, stabiles permaneat ipsa vinditio. Sc Rotari 243 scriva autem, qui cartola ipsa scripserit, non aliter presumat scrivere, nisi cum notitia parentum vel iudicis, sicut supra dictum est; et si aliter fecerit, sit ipsa vinditio vacua, et prefatus scriva sit culpavelis, sicut qui cartola falsa scrivit.

Se una donna vuole vendere i suoi beni con il consenso di suo marito o in comune con lui, colui che vuole comperare o coloro che vendono ne diano comunicazione a due o tre parenti della donna, di quelli che le sono più prossimi. Se in presenza dei suoi parenti la donna dice di subire una qualche costrizione, ciò che ha venduto non rimanga irrevocabile. Se invece alla presenza dei suoi parenti o del giudice che è preposto a quel luogo afferma di non aver subito alcuna costrizione, ma anzi dice di vendere quei beni di sua volontà, allora ciò che ha venduto deve rimanere irrevocabile da quel giorno, in ogni tempo, purché i parenti, che hanno presenziato, o il giudice sottoscrivano quel documento. Se accade il caso che il marito muore e [costei] va ad un altro, quella vendita rimanga irrevocabile. Inoltre lo scriba che scrive quel documento non osi scrivere se non con l'autorizzazione dei parenti o del giudice, come si è detto sopra; se fa altrimenti, quella vendita sia senza validità e il predetto scriba sia colpevole come chi scrive un documento falso.

Vedere per esempio CDL 1, p. 126, n. 36.



Liutprando 91


De scrivis hoc prospeximus, ut qui cartolas scribent, sive ad legem langobardorum, quoniam apertissima et pene omnibus nota est, sive ad romanorum, non aliter faciat, nisi quomodo in ipsis legibus contenetur; nam contra legem langobardorum aut romanorum non scribant. Quod si non sciunt, interrogent alteros [N.B.: altri scrivae?], et si non potuerent ipsas legis pleniter scire, non scribant ipsas cartolas. Et qui aliter facere presumpserit, conponat wirgild suum; excepto si aliquid inter conlibertûs convenerit: ut si quiscumque de lege sua subdiscendere voluerit et pactionis aut convenentias inter se fecerent, et ambe partis consenserent, isto non inpotetur contra legem, quia ambe partis volontariae faciunt: et illi, qui tales cartolas scribent, culpavelis non inveniantur esse. Nam quod ad hereditandum pertinet, per legem scribant. Et quia de cartola falsa in anteriore edictum adfixum est, sic permaneat.

Riguardo gli scrittori stabiliamo questo, che coloro che scrivono documenti lo facciano o secondo la legge dei Longobardi, che è chiarissima e nota pressoché a tutti, o secondo [quella] dei Romani e non facciano altrimenti, ma solo come è contenuto in queste leggi; e non scrivano contro la legge dei Longobardi o dei Romani. Se non sanno, chiedano ad altri e se non possono conoscere pienamente tali leggi, non scrivano i documenti. Chi osa fare diversamente, paghi come composizione il proprio guidrigildo, a meno che non ci si accordi su qualcosa tra colliberti: perché se alcuni vogliono fuoriuscire dalla loro legge e fanno degli accordi o delle convenzioni tra loro ed entrambe le parti sono d'accordo, ciò non sia considerato contro la legge, poiché entrambe le parti lo hanno fatto volontariamente. E coloro che scrivono tali documenti non siano riconosciuti colpevoli. Invece, scrivano secondo la legge ciò che riguarda le eredità. Quanto è inserito nel precedente editto circa i documenti falsi rimanga così.

Rachis

8. Omnibus enim pene notum est, quia usque nunc per prava cupiditatem deducebant hominis sacramentum de cartola vinditionis, quae factas erant, et conpellabantur, quod pretium conpletum non haberent, qui ipsa cartola habebant et res possidebant; et ipsi emptores deducebant sacramentum, quod pretium conpletum haberent. Quod nobis et nostris iudicibus durum esse conparuit, quia, qui pro opinionem suam iurare nolebat, dabat pro sacramentum suum aliquid, et habebat damnietatem sine causa; et naufraci hominis propterea ipsam conpellationem faciebant, ut aliquid eorum pro ipsum sacramentum tollere possint. Ideo decernimus, ut si quis cartola vinditionis alicui de aliqua res fecerit, et ad scrivane publico scripta, vel ad testibus idoneis rovorata fuerit et tam ipse vinditûr quamque et testes in ipsa cartola subscripserint aut manus posuerint et manifestaverint in ipsa cartola, quod pretium inter eos statutum suscepisset: si pulsatus fuerit postea emptor, quod pretium ipsum non complessit, sacramentum exinde non procedat; nisi forte ipse ei per wadia oblicavit: ipse prendat fideiussorem suum.

È noto pressoché a tutti che fino ad ora, per malvagia cupidigia, gli uomini sono stati indotti a giurare sul documento di una vendita fatta, contestando a quelli che hanno il documento e detengono il bene di non aver ricevuto il prezzo pieno; e i compratori sono indotti a giurare di aver versato il prezzo pieno. Ciò pare duro a noi e ai nostri giudici, perché chi non voleva giurare per proprio convincimento era costretto a restituire per il giuramento altrui e riceveva un danno senza motivo; e gli uomini che erano andati in rovina facevano una simile contestazione per tale ragione, per poter prendere qualcosa con quel giuramento. Perciò decretiamo che se qualcuno dà un documento di vendita ad un altro, per un bene qualsiasi, ed esso viene scritto da uno scrittore 'pubblico' o convalidato da testimoni idonei e tanto il venditore quanto i testi sottoscrivono il documento e vi pongono mano e certificano in quel documento che [egli] ha ricevuto il prezzo tra loro pattuito, se poi il compratore viene accusato di non aver versato il prezzo, a quel punto non presti il giuramento. A meno che non si sia per caso obbligato nei confronti dell'altro con una wadia: [allora] prenda il suo fideiussore.

V. per esempio CDL 1, p. 130, n. 38.



776 febbraio 20 (Karoli Magni notitia italica). CRF, I n. 88, p. 187.
1 Ivrea 1
2 Ivrea 2
3 Vat Chig
4 Cava
5 S. Paul im Lavanttal
6 BAMi

1. Primis omnium placuit nobis ut cartula obligationis <5 Placuit nobis de cartulas illas> quae factae sunt de singulis hominibus qui se et uxores, filios vel filias suas in servitio tradiderunt, ubi inventae fuerint frangantur <5 reddantur>, et <3.4 et ipsi> sint liberi sicut primitus fuerunt = LP Lud 4, p. 524

2. Qui pulsat, quod res venundasset et non iusto pretio, accedant ambe partes super res quas venundavit, et existimatores cum ipsis, et rememorent et adpretient res ipsas, sicut tunc valebant, quando res ipsae bene restaurate fuerunt, antequam nos hic cum exercitu introissemus. Et si res adpretiata fuerint <3.4 res ipsa sic adpretiata fuerint> iusto pretio, sicut in ipsa cartula legitur quod res ipsas legitimo pretio venundasset, sicut tunc valuerunt ut dictum est, venditio ipsa firma permaneat. Nam si res ipsius amplius estimaverint quod tunc valuissent quam pretio ipso quod accepit, et ipse qui venundaverit ostendere potuerit, ut strictus <3.4 ei> necessitate famis venditionem ipsam fecisset, aut forte <3.4 in> cartula ipsa manifestaverit tempore necessitatis famis, cartula ipsa frangatur, et pretio iuxta quod in ipsa <3 iuxta ut ipsa; 4 iusta ipsa> cartula legitur reddat, et recipiat res suas sicut modo invenerit eas, anteposito <= excepto quod> aedificia aut labores, qui postea ibi facti sunt, ipse qui fecit tollat, aut sicut inter eos convenerit <4 add faciant>. Et de ista venditione ipsa persona agat qui venundavit aut filius eius, nam non alter propinquus.

3. Cartula illa que legitur de donatione similiter volumus ut adpretietur, si amplius valuerint res ipse quando bene restaurate fuerint, quam ipso launegild fuisset quando accepit, et ipsam donationem similiter strictus necessitate famis fecisset; et si approbare potuerit, reddat launegild et recipiat res suas; et cartula ipsa frangatur.

4. De donatione vel venditione que in loca venerabilia facta sunt suspendi iussimus <Cfr. Liutpr. 73>, usque dum <3 dum enim> compensaverimus <4 om. usque dum compensaverimus> in sinodo cum episcopis et comitibus <2 om. et comitibus>, quomodo fieri debeant. Secondo me, da qui iniziano considerazioni di carattere generalìe, collegate alla chiusura della notitia, e non facenti parte del quarto capitolo. Et hoc iubemus, ut illis partibus iustum <Boretius: da corr. in istum?> procedat iudicium, ubi nos aut nostra hostis fuerimus, pro illud quod supra scriptum est. Et hoc statuimus, ut cartule ille quae tempore Desiderio <6 necessitatis> factae fuerunt per districtionem famis aut per qualecumque ingenio, ut ista causa non computetur, sed iuxta legem ipsorum exinde procedat iudicium. Et hoc damus in mandatis, ut quicumque homo ab hac <2 om. ab hac> presenti die vicesimo mensis februarii res suas vendere aut alienare voluerit, in omnibus eorum permaneat <3 pertineat> potestatem: tantum sic faciant, sicut eorum fuerit lex.

Unde qualiter nobis complacuit, presentem deliberationis notitiam pro amputandas intentiones fieri iussimus et nobis relegi fecimus, et volumus ut sic procedat iudicium. [Facta notitia anno dominorum nostrorum] <parte aggiunta, e comunque nessun codice contiene una data, con eccezione di 6 che aggiunge ‘tercio’>.


Capitolare su carta ingenuitatis (inizio IX secolo? Carlo Magno?)

Si quis per cartam ingenuus dimissus fuerit et quolibet homine ad servitium interpellatus fuerit, primo legitimum auctorem suae libertatis proferat et in sua libertate perseveret. Si vero legitimus auctor defuerit, testimonium bonorum hominum, qui tunc aderant quando liber dimissus fuerat, se defendere permittatur. Si vero testes defuerint, cum duabus aliis cartis, quae eiusdem cancellarii manu firmatae sunt vel subscriptae [ma scriptae in Ansegiso e in Liber Papiensis], suam cartam, quae tertia est, veracem et legitimam esse confirmet. Cancellarius tamen talis esse debet, qui pagensibus loci illius notus fuisset et acceptus. Si vero qui interpellatus fuerit nec auctorem nec testimonia nec cartae collatione ostendere potuerit, ipse qui eum inscripsit secundum legem ipsam cartam falsam efficiat et servum suum conquirat. Si vero interpellator aut auctorem aut testimonia aut cartarum collatione victus fuerit et hoc quod voluerit efficere non potuerit, multam quae in ipsa ingenuitatis carta continetur cogatur exsolvere.

                         __________________________________

– 822-823. Memoria Olonnae comitibus data (CRF, I, nr. 158, cc. 12 e 15, p. 319). Il capitolare, nella sequenza di articoli (in tutto 18) assemblata da Boretius, non ha corrispondenza nella tradizione manoscritta. I testi che ci interessano, tuttavia, sono concordemente attribuiti a Lotario dal Liber Papiensis e sono tramandati unitariamente solo da Sankt Paul im Lavanttal 4/1; il codice Wolfenbüttel, Blankenburg 130 restituisce il c. 12, ma assume dubbiosamente (relativamente all’origine) il c. 15; Vat. Chigi F. IV. 75 offre solo un breve excerptum del c. 15, come Cava dei Tirreni 4; in PARIS, Bibliothèque Nationale de France, Lat. 4613 il c. 12 è collegato ad altri dati a Worms nell’829, ma mantiene il c. 15. Riporto i due testi come editi da Boretius, mutando leggermente (per una migliore comprensione) la punteggiatura nel fraseggio iniziale del c. 12, dove peraltro (e soprattutto) inserisco la variante presente nel codice paolino e in alcuni manoscritti del Liber Papiensis.


12. Ut cancellarii, electi boni et veraces, cartas publice [negli altri ms. publicas, lezione adottata anche da Boretius] conscribant ante comitem et scabinis et vicarii eius, et nullis modis hoc facere praesumant de pecunia, antequam legitimum precium detur.

15. De cancellariis qui veraces electi sunt: ad homines infirmos veniant et secundum legem instrumenta conscribant, et a testibus roborentur; et statim cum scripta fuerit cartula, ostendant eam episcopo, comiti, iudices vel vicariis aut in plebe, ut vera agnoscatur esse.

________________________________


832, febbraio. Hlotarii capitulare Papiense (CRF, II, nr. 201, c. 13, p. 62). Il capitolare è tràdito da una decina di manoscritti (non tutti di provenienza italiana) e accolto nel Liber Papiensis. Riporto sia il testo offerto da CRF, con segnalazione delle varianti più significative, sia – ma limitatamente alla seconda parte (da Notarii autem in avanti) – la forma trasmessa dal Liber Papiensis.

Ut nullus cancellarius pro ullo iudicato aut scripto aliquid amplius accipere audeat, nisi dimidiam libram argenti de maioribus scriptis; de minoribus autem infra ipsam dimidiam libram, quantum res exposcit et iudicibus rectum videtur, accipiat. De orfanis autem vel ceteris pauperibus, qui exsolvere hoc non possunt, in providentia comitis sit, ut nequaquam inde aliquid accipiat; de indiculis vero nihil accipiat, nisi tantum pergamenam, ubi ipsum indiculum scribere possit [de indiculis – possit presente solo in Wolfenbüttel, Blankenburg 130]. Notarii autem hoc iurare debent per singula loca [per singula loca aggiunto solo in MÜNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 19416] quod nullum scriptum falsum faciant, nec in occulto scriptum aliquis faciat, nec de uno comitatu in alio nisi per licentiam illius comitis, in cuius comitatum cartula ipsa [cartula ipsa aggiunto solo in Wolfenbüttel, Blankenburg 130] stare debet. Si vero necessitas itineris aliquem compulerit aut infirmitas gravis, secundum capitulare genitoris nostri faciat; quodsi aliter fecerit, inanis et vacuus appareat.

Liber Papiensis (qui
Notarius autem hoc iurare debet, quod nullum scriptum falsum faciat nec in occulto aliquod scriptum faciat nec de uno comitatu in alio scribat, nisi per licentia illius comitis, in cuius comitatu stare debet. Si vero necessitas itineris aliquem compulerit aut infirmitas gravis, secundum capitulare donni ac nostri genitoris faciat. Quodsi aliter fecerit, inanis et vacuus appareat.

____________________________________


832 febbraio. Hlotarii capitulare missorum (CRF, II, nr. 202, c. 5, p. 64). Il capitolare è tràdito soltanto da Wolfenbüttel, Blankenburg 130 nonché, parzialmente, da CITTÀ DEL VATICANO, Biblioteca Apostolica Vaticana, Reg. lat. 263 (che comunque contiene il c. 5), ed è accolto nel Liber Papiensis.


De iudicibus inquiratur, si nobiles et sapientes et Deum timentes constituti sunt; iurent, ut iuxta suam intellegentiam recte iudicent et pro muneribus vel humana gratia iustitiam non pervertant nec differant et, quod iudicaverint, confirmare sua subscriptione non dissimulent. Ubi autem tales non sunt, a missis nostris constituantur et idem sacramentum facere cogantur; quodsi viles personae et minus idoneae ad hoc constitutae sunt, reiciantur. Similiter et notarii legibus eruditi et bonae opinionis constituantur et iusiurandum praebeant, ut nullatenus falsitatem vel colludium scribant; et qui hoc fecisse preterito tempore inventi fuerint, presentaliter damnentur.