Rotari
224. La ‘manomissione’
243. De cartola falsa. Si quis cartolam falsam scripserit aut quodlibet membranum, manus ei incidatur.
Liutprando 22
Se una donna vuole vendere i suoi beni con il consenso di suo marito o in comune con lui, colui che vuole comperare o coloro che vendono ne diano comunicazione a due o tre parenti della donna, di quelli che le sono più prossimi. Se in presenza dei suoi parenti la donna dice di subire una qualche costrizione, ciò che ha venduto non rimanga irrevocabile. Se invece alla presenza dei suoi parenti o del giudice che è preposto a quel luogo afferma di non aver subito alcuna costrizione, ma anzi dice di vendere quei beni di sua volontà, allora ciò che ha venduto deve rimanere irrevocabile da quel giorno, in ogni tempo, purché i parenti, che hanno presenziato, o il giudice sottoscrivano quel documento. Se accade il caso che il marito muore e [costei] va ad un altro, quella vendita rimanga irrevocabile. Inoltre lo scriba che scrive quel documento non osi scrivere se non con l'autorizzazione dei parenti o del giudice, come si è detto sopra; se fa altrimenti, quella vendita sia senza validità e il predetto scriba sia colpevole come chi scrive un documento falso.
Vedere per esempio CDL 1, p. 126, n. 36.
Liutprando 91
Riguardo gli scrittori stabiliamo questo, che coloro che scrivono documenti lo facciano o secondo la legge dei Longobardi, che è chiarissima e nota pressoché a tutti, o secondo [quella] dei Romani e non facciano altrimenti, ma solo come è contenuto in queste leggi; e non scrivano contro la legge dei Longobardi o dei Romani. Se non sanno, chiedano ad altri e se non possono conoscere pienamente tali leggi, non scrivano i documenti. Chi osa fare diversamente, paghi come composizione il proprio guidrigildo, a meno che non ci si accordi su qualcosa tra colliberti: perché se alcuni vogliono fuoriuscire dalla loro legge e fanno degli accordi o delle convenzioni tra loro ed entrambe le parti sono d'accordo, ciò non sia considerato contro la legge, poiché entrambe le parti lo hanno fatto volontariamente. E coloro che scrivono tali documenti non siano riconosciuti colpevoli. Invece, scrivano secondo la legge ciò che riguarda le eredità. Quanto è inserito nel precedente editto circa i documenti falsi rimanga così.
Rachis
8. Omnibus enim pene notum est, quia usque nunc per prava cupiditatem deducebant hominis sacramentum de cartola vinditionis, quae factas erant, et conpellabantur, quod pretium conpletum non haberent, qui ipsa cartola habebant et res possidebant; et ipsi emptores deducebant sacramentum, quod pretium conpletum haberent. Quod nobis et nostris iudicibus durum esse conparuit, quia, qui pro opinionem suam iurare nolebat, dabat pro sacramentum suum aliquid, et habebat damnietatem sine causa; et naufraci hominis propterea ipsam conpellationem faciebant, ut aliquid eorum pro ipsum sacramentum tollere possint. Ideo decernimus, ut si quis cartola vinditionis alicui de aliqua res fecerit, et ad scrivane publico scripta, vel ad testibus idoneis rovorata fuerit et tam ipse vinditûr quamque et testes in ipsa cartola subscripserint aut manus posuerint et manifestaverint in ipsa cartola, quod pretium inter eos statutum suscepisset: si pulsatus fuerit postea emptor, quod pretium ipsum non complessit, sacramentum exinde non procedat; nisi forte ipse ei per wadia oblicavit: ipse prendat fideiussorem suum.
È noto pressoché a tutti che fino ad ora, per malvagia cupidigia, gli uomini sono stati indotti a giurare sul documento di una vendita fatta, contestando a quelli che hanno il documento e detengono il bene di non aver ricevuto il prezzo pieno; e i compratori sono indotti a giurare di aver versato il prezzo pieno. Ciò pare duro a noi e ai nostri giudici, perché chi non voleva giurare per proprio convincimento era costretto a restituire per il giuramento altrui e riceveva un danno senza motivo; e gli uomini che erano andati in rovina facevano una simile contestazione per tale ragione, per poter prendere qualcosa con quel giuramento. Perciò decretiamo che se qualcuno dà un documento di vendita ad un altro, per un bene qualsiasi, ed esso viene scritto da uno scrittore 'pubblico' o convalidato da testimoni idonei e tanto il venditore quanto i testi sottoscrivono il documento e vi pongono mano e certificano in quel documento che [egli] ha ricevuto il prezzo tra loro pattuito, se poi il compratore viene accusato di non aver versato il prezzo, a quel punto non presti il giuramento. A meno che non si sia per caso obbligato nei confronti dell'altro con una wadia: [allora] prenda il suo fideiussore.
V. per esempio CDL 1, p. 130, n. 38.
776 febbraio 20 (Karoli Magni notitia italica). CRF, I n. 88, p. 187.
1 Ivrea 1
2 Ivrea 2
3 Vat Chig
4 Cava
5 S. Paul im Lavanttal
6 BAMi
1. Primis omnium placuit nobis ut cartula obligationis <5 Placuit nobis de cartulas illas> quae factae sunt de singulis hominibus qui se et uxores, filios vel filias suas in servitio tradiderunt, ubi inventae fuerint frangantur <5 reddantur>, et <3.4 et ipsi> sint liberi sicut primitus fuerunt = LP Lud 4, p. 524
2. Qui pulsat, quod res venundasset et non iusto pretio, accedant ambe partes super res quas venundavit, et existimatores cum ipsis, et rememorent et adpretient res ipsas, sicut tunc valebant, quando res ipsae bene restaurate fuerunt, antequam nos hic cum exercitu introissemus. Et si res adpretiata fuerint <3.4 res ipsa sic adpretiata fuerint> iusto pretio, sicut in ipsa cartula legitur quod res ipsas legitimo pretio venundasset, sicut tunc valuerunt ut dictum est, venditio ipsa firma permaneat. Nam si res ipsius amplius estimaverint quod tunc valuissent quam pretio ipso quod accepit, et ipse qui venundaverit ostendere potuerit, ut strictus <3.4 ei> necessitate famis venditionem ipsam fecisset, aut forte <3.4 in> cartula ipsa manifestaverit tempore necessitatis famis, cartula ipsa frangatur, et pretio iuxta quod in ipsa <3 iuxta ut ipsa; 4 iusta ipsa> cartula legitur reddat, et recipiat res suas sicut modo invenerit eas, anteposito <= excepto quod> aedificia aut labores, qui postea ibi facti sunt, ipse qui fecit tollat, aut sicut inter eos convenerit <4 add faciant>. Et de ista venditione ipsa persona agat qui venundavit aut filius eius, nam non alter propinquus.
3. Cartula illa que legitur de donatione similiter volumus ut adpretietur, si amplius valuerint res ipse quando bene restaurate fuerint, quam ipso launegild fuisset quando accepit, et ipsam donationem similiter strictus necessitate famis fecisset; et si approbare potuerit, reddat launegild et recipiat res suas; et cartula ipsa frangatur.
4. De donatione vel venditione que in loca venerabilia facta sunt suspendi iussimus <Cfr. Liutpr. 73>, usque dum <3 dum enim> compensaverimus <4 om. usque dum compensaverimus> in sinodo cum episcopis et comitibus <2 om. et comitibus>, quomodo fieri debeant. Secondo me, da qui iniziano considerazioni di carattere generalìe, collegate alla chiusura della notitia, e non facenti parte del quarto capitolo. Et hoc iubemus, ut illis partibus iustum <Boretius: da corr. in istum?> procedat iudicium, ubi nos aut nostra hostis fuerimus, pro illud quod supra scriptum est. Et hoc statuimus, ut cartule ille quae tempore Desiderio <6 necessitatis> factae fuerunt per districtionem famis aut per qualecumque ingenio, ut ista causa non computetur, sed iuxta legem ipsorum exinde procedat iudicium. Et hoc damus in mandatis, ut quicumque homo ab hac <2 om. ab hac> presenti die vicesimo mensis februarii res suas vendere aut alienare voluerit, in omnibus eorum permaneat <3 pertineat> potestatem: tantum sic faciant, sicut eorum fuerit lex.
Unde qualiter nobis complacuit, presentem deliberationis notitiam pro amputandas intentiones fieri iussimus et nobis relegi fecimus, et volumus ut sic procedat iudicium. [Facta notitia anno dominorum nostrorum] <parte aggiunta, e comunque nessun codice contiene una data, con eccezione di 6 che aggiunge ‘tercio’>.
Capitolare su carta ingenuitatis (inizio IX secolo? Carlo Magno?)
– 822-823. Memoria Olonnae comitibus data (CRF, I, nr. 158, cc. 12 e 15, p. 319). Il capitolare, nella sequenza di articoli (in tutto 18) assemblata da Boretius, non ha corrispondenza nella tradizione manoscritta. I testi che ci interessano, tuttavia, sono concordemente attribuiti a Lotario dal Liber Papiensis e sono tramandati unitariamente solo da Sankt Paul im Lavanttal 4/1; il codice Wolfenbüttel, Blankenburg 130 restituisce il c. 12, ma assume dubbiosamente (relativamente all’origine) il c. 15; Vat. Chigi F. IV. 75 offre solo un breve excerptum del c. 15, come Cava dei Tirreni 4; in PARIS, Bibliothèque Nationale de France, Lat. 4613 il c. 12 è collegato ad altri dati a Worms nell’829, ma mantiene il c. 15. Riporto i due testi come editi da Boretius, mutando leggermente (per una migliore comprensione) la punteggiatura nel fraseggio iniziale del c. 12, dove peraltro (e soprattutto) inserisco la variante presente nel codice paolino e in alcuni manoscritti del Liber Papiensis.
832 febbraio. Hlotarii capitulare missorum (CRF, II, nr. 202, c. 5, p. 64). Il capitolare è tràdito soltanto da Wolfenbüttel, Blankenburg 130 nonché, parzialmente, da CITTÀ DEL VATICANO, Biblioteca Apostolica Vaticana, Reg. lat. 263 (che comunque contiene il c. 5), ed è accolto nel Liber Papiensis.